Gdy dłużnik umiera albo dostaje spadek. Co może zrobić wierzyciel, aby ustalić masę spadkową? | Co do zasady

Jednym z problemów mogących dotykać wierzyciela jest śmierć dłużnika. Wierzyciel w takiej sytuacji, jeżeli chce odzyskać swoją wierzytelność, jest niejako zmuszony jak najszybciej ustalić wartość spadku, który pozostał po zmarłym dłużniku, a także to, czy jego wierzytelność została w tym spadku uwzględniona oraz kto z grona potencjalnych spadkobierców i w jakim stopniu będzie odpowiedzialny za zobowiązania dłużnika.

Może też się zdarzyć i tak – a zdarza się coraz częściej! – że dłużnik odziedziczy spadek, który jest jedyną szansą na zaspokojenie wierzyciela. Odzyskanie wierzytelności zależy wówczas od tego, czy i w jakim zakresie wierzyciel będzie mógł „sięgnąć” do spadku, jaki dziedziczy dłużnik. Innymi słowy, czy wierzyciel będzie mógł prowadzić egzekucję wobec składników majątkowych wchodzących w skład spadku, do którego dziedziczenia powołany jest dłużnik.

Spadki dziedziczone po zmarłych mają dziś coraz większą wartość. Przez spadkobranie dłużnicy z niewypłacalnych mogą stać się nagle milionerami, na czym mogą skorzystać ich wierzyciele… Mogą, ale nie muszą, jeżeli odpowiednio szybko i sprawnie nie włączą się do postępowania, w ramach którego ma się rozstrzygnąć, czy dłużnicy będą coś dziedziczyć, a jeżeli tak – co i o jakiej wartości.

Toteż z punktu widzenia wierzyciela (mającego wierzytelność do spadkodawcy lub spadkobiercy) jednym z kluczowych momentów dla wyników postępowania spadkowego jest wiążące ustalenie tzw. masy spadkowej. I na tym właśnie chcielibyśmy skupić uwagę naszych czytelników.

Czym jest masa spadkowa

Na początek wyjaśnijmy, czym jest tzw. masa spadkowa. Najprościej rzecz ujmując, masa spadkowa to zbiór wszystkich praw (aktywów) i obowiązków (pasywów) wchodzących w skład spadku.

W masie spadkowej mogą znaleźć się prawa i obowiązki spadkodawcy związane z prawami rzeczowymi (np. własność nieruchomości, samochodów, precjozów, dzieł sztuki; własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu itd.) lub prawami obligacyjnymi (wynikające m.in. z umów zawartych przez spadkodawcę, np. prawo do uzyskiwania czynszu z najmu/dzierżawy).

Jeżeli wartość należących do spadku aktywów jest wyższa aniżeli wartość pasywów spadku, który podlega dziedziczeniu, to oczywiście wzrastają szanse wierzyciela na zaspokojenie jego wierzytelności wobec spadkodawcy lub spadkobiercy.

Dla wierzyciela ważne jest więc wiążące ustalenie tego, co i o jakiej wartości składa się na spadek pozostały po dłużniku lub na spadek, który dłużnik mógłby odziedziczyć.

Metody ustalania masy spadkowej

Możemy wyróżnić dwie grupy metod ustalenia składników masy spadkowej i ich wartości. Warto je znać, gdyż zdecydowaną większością tych metod wierzyciel spadkodawcy lub spadkobiercy może posłużyć się z własnej inicjatywy.

Pierwsza grupa to tzw. metody prawno-procesowe (instrumenty wynikające z przepisów prawa) – szczegółowo omawiamy je w dalszej części artykułu:

• wykaz inwentarza (art. 1031¹ – art. 1032 k.c.),
• zabezpieczenie spadku polegające na spisaniu majątku ruchomego (art. 633-636² k.p.c. oraz art. 638⁴ k.p.c.),
• spis inwentarza na wniosek kierowany do sądu (art. 637, art. 637¹ § 1, 2 i 4 oraz art. 638² § 2 k.p.c.),
• spis inwentarza na wniosek kierowany bezpośrednio do komornika (art. 637¹ k.p.c.),
• postępowanie o wyjawienie przedmiotów spadkowych (art. 655 – art. 660 k.p.c.).

Druga grupa to metody/instrumenty operacyjne – służące pozyskaniu przez wierzyciela wiedzy o składnikach majątkowych mogących wchodzić w skład masy spadkowej, także tych za granicą Polski. Są to:

• wsparcie licencjonowanej agencji detektywistycznej (specjalizującej się w poszukiwaniu składników majątku),
• wywiad gospodarczy,
• fachowa analiza sytuacji prawnej i ekonomicznej dłużnika,
• rachunkowość śledcza (szerzej o operacyjnych instrumentach ustalania majątku spadkowego nasi czytelnicy mogą przeczytać w wywiadzie dotyczącym operacyjnych metod ustalania składników i wartości masy spadkowej).

Jak widać, metody prawno-procesowe mają charakter sformalizowany i zinstytucjonalizowany. Służą władczemu (zasadniczo przez właściwy sąd powszechny) rozstrzygnięciu o tym, co i o jakiej wartości wchodzi w skład spadku.

Metody operacyjne mają charakter „wywiadowczy”, odformalizowany (ale oczywiście zawsze muszą być wykonywane w sposób legalny!), a służą głównie zebraniu dowodów, którymi wierzyciel spadkodawcy lub spadkobiercy może się posłużyć w postępowaniu spadkowym, tak aby jego interesy nie zostały naruszone.

Aktywność wierzyciela pożądana!

W każdym przypadku wierzyciel powinien pamiętać, że:

• w ramach wszystkich instrumentów prawno-procesowych, w których wierzyciel ma legitymację do ich uruchamiania, może on przedstawiać i wnioskować dowody (sądowi lub komornikowi), z których wynika rzeczywisty stan masy spadkowej,
• możliwe, a czasem nawet bardzo wskazane jest jednoczesne korzystanie z instrumentów operacyjnych i prawno-procesowych; instrumenty operacyjne pozwolą ustalić składniki masy spadkowej, a instrumenty prawno-procesowe pozwolą szybko i optymalnie wykorzystać tę wiedzę,
• aktywność wierzyciela spadku w dowodzeniu istnienia i wartości aktywów, ewentualnie nieistnienia lub rzeczywistej wartości pasywów, radykalnie (!) zwiększa szanse na rzetelne ustalenia masy spadkowej.

Wykaz inwentarza

Bardziej szczegółowe przedstawienie instrumentów prawno-procesowych służących ustaleniu masy spadkowej rozpoczynamy od wykazu inwentarza. Wykaz inwentarza to dokument prywatny sporządzany przez spadkobiercę, w którym z należytą starannością powinien on ujawnić wszystkie znane przedmioty należące do spadku. Stanowi listę długów spadkowych, którą mają kierować się spadkobiercy, spłacając te długi (art. 1031³ § 1 k.c.). Zobowiązuje do spłacania długów tam ujętych przez tego uprawnionego do dziedziczenia, który je tam umieścił.

Wykaz inwentarza pełni funkcję m.in. informacyjną względem wierzycieli. Z wykazu mogą się oni dowiedzieć, jakie składniki majątkowe wchodzą do spadku, a w konsekwencji z czego mogą dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń. Nieuwzględnienie długów wymienionych w wykazie inwentarza będzie skutkowało rozszerzeniem odpowiedzialności za te długi na majątek spadkobiercy (na zasadzie art. 1032 § 2 k.c.). Każdy spadkobierca przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza może taki dokument sporządzić samodzielnie (tak samo zapisobierca windykacyjny, wykonawca testamentu). Jeśli jest kilku spadkobierców, to dopuszczalne jest sporządzenie wspólnego wykazu. Wykaz inwentarza wiąże w pewnym zakresie również innych uprawnionych, niebędących jego autorami. Spłacający długi spadkowe nie może zasłaniać się nieznajomością innego wykazu inwentarza sporządzonego przez innego uprawnionego (art. 1031³ § 1 w zw. z art. 1032 § 2 k.c.).

Wierzyciel może zwalczać treść wykazu inwentarza, w szczególności wycenę składników masy spadkowej dokonaną przez osobę uprawnioną. Może mianowicie wystąpić z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza (art. 637-637¹ k.p.c.; o spisie inwentarza piszemy szczegółowo poniżej). Może także zgłosić wobec uprawnionego żądanie (np. powództwo) o zapłatę długu ponad wartość czynną ujętą w wykazie. W tym celu powinien zgłosić stosowne wnioski dowodowe i dowody wykazujące, że uprawniony podstępnie pominął w wykazie inwentarza przedmioty należące do spadku lub przedmioty zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza nieistniejące długi (art. 1031 § 2 [zdanie drugie] k.c.).

Ustalenie masy spadkowej przez zabezpieczenie jej ruchomych składników

Ustalenie masy spadkowej możliwe jest także poprzez zabezpieczenie spadku polegające na spisaniu majątku ruchomego. Spadek zabezpiecza się, gdy zostanie uprawdopodobnione, że z jakiejkolwiek przyczyny grozi naruszenie rzeczy lub praw majątkowych, które w chwili otwarcia spadku były we władaniu lub należały do spadkodawcy, zwłaszcza przez usunięcie, uszkodzenie, zniszczenie lub nieusprawiedliwione rozporządzenie (art. 634 k.p.c.). Wniosek może zgłosić m.in. wierzyciel mający pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy (art. 635 § 2 k.p.c.). Uważamy, że istnieją argumenty prawne przemawiające za tym, że z inicjatywą zabezpieczenia spadku może wystąpić także wierzyciel posiadający pisemny dowód wierzytelności do spadkobiercy.

Wniosek wierzyciela o zabezpieczenie spadku powinien dokładnie określać przedmiot wymagający zabezpieczenia (niekiedy wystarczy ogólny opis masy spadkowej; indywidualizacja majątku ruchomego spadkodawcy może się dokonać w stadium wykonawczym postanowienia o zabezpieczeniu) oraz wskazywać dane spadkodawcy.

Spis majątku ruchomego powinien doprowadzić m.in. do:

• zindywidualizowania poszczególnych ruchomości w majątku spadkowym oraz wykazania ich szacunkowej wartości,
• wskazania dozorcy i tego, nad jakimi składnikami majątku ma sprawować dozór.

Wykonanie postanowień o zabezpieczeniu spadku lub zmianie środka zabezpieczenia należy do komornika (638² § 1 k.p.c.). W ramach nadzoru sąd może wydawać komornikowi polecenia, udzielać wskazówek i zobowiązywać do podjęcia określonej czynności, które powinny mieć na celu zapewnienie sprawności postępowania wykonawczego. Warto podkreślić, że nie ma przeszkód, aby sąd takich wskazówek udzielał na wniosek (za poduszczeniem) wierzyciela.

Spis inwentarza

Najważniejszym instrumentem prawno-procesowym ustalania masy spadkowej jest spis inwentarza. Dość tutaj powiedzieć, że spis inwentarza dzierży prymat nad wykazem inwentarza. Celem spisu inwentarza jest ustalenie:

• składu majątku spadkodawcy, a więc spadku oraz rozdysponowanych przez zmarłego przedmiotów tytułem zapisów windykacyjnych,
• wartości składników spadku,
• tego, gdzie znajdują się składniki majątkowe spadku.

Wniosek o spis inwentarza może zgłosić m.in. wierzyciel mający pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy (art. 637 § 1 k.p.c.). I w tym przypadku uważamy, że istnieją argumenty prawne przemawiające za tym, że z inicjatywą przeprowadzenia spisu inwentarza może wystąpić także wierzyciel posiadający pisemny dowód wierzytelności do spadkobiercy. Jeżeli sporządzenia spisu inwentarza żąda wierzyciel, sąd spadku wydaje postanowienie w przedmiocie wniosku po wysłuchaniu spadkobiercy, chyba że wysłuchanie nie jest możliwe. Postępowanie o spis inwentarza może być prowadzone jednocześnie z postępowaniem o zabezpieczenie spadku.

Istnieją dwa tryby postępowania prowadzące do sporządzenia spisu inwentarza: tryb ogólny (sądowy) i tryb szczególny (pozasądowy, komorniczy). Na tryb ogólny (sądowy) składa się:

• faza rozpoznawcza – obejmuje okres od chwili złożenia wniosku wszczynającego postępowanie do chwili wydania przez sąd spadku postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza,
• wydanie postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza,
• niezwłoczne ogłoszenie o wydaniu postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza,
• po uprawomocnieniu się postanowienia – opatrzenie postanowienia wzmianką o wykonalności,
• faza wykonawcza – postępowanie wykonawcze w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza prowadzone przez komornika sądowego.

Tryb szczególny sporządzenia spisu inwentarza (pozasądowy) polega na tym, że:

• wniosek o sporządzenie spisu inwentarza zgłaszany jest bezpośrednio komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzeniu spisu inwentarza (art. 637¹ § 1 k.p.c.),
• po złożeniu wniosku spełniającego wszystkie warunki, jakie wymagane są do wszczęcia postępowania przed sądem, komornik przystępuje niezwłocznie do sporządzenia spisu inwentarza i zawiadamia o tym sąd spadku,
• sąd spadku, po otrzymaniu zawiadomienia od komornika oraz odpisu złożonego wniosku, wydaje postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza.

Postępowanie o wyjawienie przedmiotów spadkowych

Co jeżeli po sporządzeniu spisu inwentarza zachodzi wątpliwość, czy zostały w nim zamieszczone wszystkie przedmioty należące do spadku i przedmioty zapisów windykacyjnych lub czy zamieszczone w spisie inwentarza długi spadkowe istnieją? Wtedy m.in. na wniosek wierzyciela spadku (naszym zdaniem także wierzyciela spadkobiercy!), który uprawdopodobni, że ujawniony w spisie inwentarza stan czynny spadku nie wystarcza na zaspokojenie długów spadkowych, sąd spadku może nakazać spadkobiercy złożenie:

• oświadczenia, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął oraz że nie podał do spisu inwentarza nieistniejących długów,
• wykazu przedmiotów spadkowych nieujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli mu są wiadome, z podaniem miejsca przechowania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, jak również z wyjaśnieniem podstawy prawnej tych praw,
• zapewnienia, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne.

Po uprawomocnieniu się postanowienia uwzględniającego w całości lub części wniosek o wyjawienie przedmiotów spadkowych sąd na wniosek każdego, kto był uprawniony do wystąpienia z tym wnioskiem:

• wezwie spadkobiercę do wykonania w wyznaczonym terminie włożonego na niego obowiązku, z pouczeniem, że oświadczenie swe może spadkobierca złożyć do protokołu sądowego,
• wyznaczy na dzień przypadający co najmniej na dwa tygodnie po upływie wyznaczonego terminu posiedzenie, na które wezwie wszystkich uczestników sprawy,
• jeżeli przed tym posiedzeniem spadkobierca złoży oświadczenie lub wykaz, sąd zawiadomi o tym uczestników – nie odwołuje się jednak wyznaczonego terminu posiedzenia.

Postępowanie o wyjawienie przedmiotów spadkowych przebiega następująco. Na posiedzeniu spadkobierca – jako zobowiązany do wyjawienia przedmiotów spadkowych – składa określone zapewnienie, a uczestnicy postępowania mogą zadawać mu dodatkowe pytania. Wierzyciel może przedstawiać dowody dotyczące faktów, o które jest pytany zobowiązany spadkobierca.

Jeśli spadkobierca nie dopełni swoich obowiązków lub odmówi odpowiedzi na pytania, sąd stosuje środki przymusu według przepisów o egzekucji świadczeń niepieniężnych:

• karę grzywny z możliwością zamiany jej na areszt,
• zabezpieczenie szkody wnioskodawcy,
• obowiązek zapłaty sum pieniężnych na rzecz wierzyciela (art. 1050¹ k.p.c.).

Jak widać, postępowanie spadkowe może mieć istotne znaczenie dla wierzyciela spadkodawcy lub spadkobiercy. Czasem może ono zdecydować o zaspokojeniu wierzytelności. Wierzyciel nie powinien więc go przeoczyć, a żadnym razie nie powinien być w tym zakresie całkowicie bierny.

Jan Ciećwierz, adwokat, Adam Studziński, adwokat, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy